مزاج چیست و انواع مزاج کدام ها هستند و چگونه باید آن ها را شناخت؟

با پر رنگ شدن نقش طب سنتی در زندگی مردم و روی آوردن بسیاری به استفاده از روش های درمانی طب سنتی، بر آن شدیم تا مقاله از در خصوص معرفی انواع مزاج ها و راه های تشخیص مزاج در کابان مگ به اشتراک بگذاریم. در ادامه همراه ما بمانید تا با انواع مزاج و ویژگی های آنها آشنا شوید.

مزاج چیست؟

ممکن است این سوال ها برای بسیاری از شما پیش بیاید. مزاج، کیفیتی است در طب سنتی که همان طور که در ذخیره خوارزمشاهی آمده است، از مخلوط شدن عناصر چهارگانه در بدن پیدا می شود و دارای ۹ قسم است. دانش شناخت مزاج، از مباحث مهم و بنیادین در پزشکی سنتی است. این دانش در اذهان عامه به «گرمی» و «سردی» معروف است.

عناصر چهارگانه و انواع مزاج

عناصر چهارگانه (ارکان اربعه)، شامل آب، باد، خاک و آتش هستند. از واکنش این چهار عنصر در نتیجه انواع مزاج ها یا طبع ها حاصل می شود و به دو نوع مزاج معتدل و نامعتدل تقسیم می شود.

همچنین گرمی، سردی، تری و خشکی مزاج حاصل قوای اولیه عناصر است. به طور کلی انواع مزاج یا طب شامل موارد زیر می شود.

• مزاج گرم (آتش)
• مزاج سرد (خاک)
• مزاج تر (آب)
• مزاج خشک (باد)

انواع مزاج کدام است؟

مزاج ها را بر اساس طب سنتی می توان به نه مورد تقسیم کرد، که به شرح زیر هستند.

• مزاج گرم
• مزاج سر
• مزاج خشک
• مزاج تر

چهار مزاج مرکب که حاصل از ترکیب چهار مزاج بسیط بالا هستند نیز به صورت زیر هستند.

• مزاج گرم و خشک
• مزاج گرم و تر
• مزاج سرد و خشک
• مزاج سرد و تر

اگر مقادیر عناصر متضاد در ترکیب متعادل باشد، مزاج حاصل به اعتدال خواهد رسید؛ ولی اگر نتیجه به دست آمده از ترکیب مقادیر عناصر متضاد در حد وسط نباشد، مزاج حاصل نامعتدل است. هر یک از مزاج های بسیط نماد کیفی عنصری از عناصر چهارگانه است.

تاریخچه مزاج در طب سنتی

خاورشناسان و استادان تاریخ علوم و تاریخ پزشکی در اروپا و آمریکا نیز درباره اصول قضایای علمی طب سنتی و تفسیر نظرات و معتقدات قدما، تحقیق کرده و کتاب های متعددی در این رشته نگاشته اند؛ ولی نظر به مشکلاتی که در راه دسترسی به منابع اصلی و فهم این مطالب وجود دارد، بعضا موفق به تطبیق دانش مزاج شناسی با علم روز نشده و شرح و تفسیر آن را در نوشته های خود ناتمام گذاشته اند.

در اواخر قرن نوزدهم میلادی، ۱۷۹ نفر از دانشمندان بزرگ کشور فرانسه به ریاست افتخاری دشامبر (دانشمند و محقق فرانسوی)، اقدام به تهیه و تنظیم یک دایره المعارف صد جلدی در رشته های مختلف دانش پزشکی نمودند. تحقیقات وسیع دشامبر در طب سنتی ایران و یونان، منجر به تحریر مقاله مفصلی تحت عنوان «مزاج» در آن دایره المعارف گردید.

در این مقاله دشامبر فقط مزاج های دموی، بلغمی، صفراوی و سوداوی را که فهم آن سهل و آسان بوده مورد بحث قرار داده و در خصوص مزاجهای گرم و سرد و تر و خشک که فهم و تفسیر آنها مشکل بوده، چیزی ننوشته است. در واقع، موضوعی را که اساس طب سنتی بر آن استوار می باشد، مسکوت گذاشته است.

جرج سارتن، یکی از بزرگترین استادان تاریخ علوم در قرن حاضر، در کتاب سرگذشت علم می نویسد:

تاریخ علوم از نظر داوری در مباحث علمی قدیم اهمیت بسیار دارد، خصوصا اگر به وسیله کسانی که هم با اصول علمی جدید و هم با موازین علمی قدیم آشنایی کامل دارند، نوشته شود. علت عدم توفیق بعضی خاورشناسان و استادان تاریخ علوم و طب، عدم دسترسی کافی آنها به منابع اساسی در این خصوص است. در دنیای کنونی چه در ایران و چه در اروپا و آمریکا تا آنجا که اطلاعاتی در دست است، هیچ فردی وجود ندارد که در عین حال هم با اصول علمی طب قدیم و هم با موازین طب جدید آشنایی کامل داشته باشد.

تشریح انواع مزاج

برای درک بهتر مفهوم انواع مزاج، خصوصا مزاج های گرم و سرد و تر و خشک، ابتدا نظری به تاریخ طب اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم می اندازیم.

در این بازه زمانی دانشمندان اروپا پی برده بودند که کلیه فعل انفعالات شیمیایی و اعمال حیاتی بدن و هر گونه تغییر و تحولی که از زمان پیدایش جنین تا تولد نوزاد و سپس در سنین کودکی، بلوغ، جوانی، پیری و مرگ در انسان پیدا می شود و هر اختلالی که در دوران حیات او در کار اعضاء مختلف بدن بروز می کند، مستقیما تحت تاثیر سلسله اعصاب از یک طرف و غدد مترشحه داخلی از طرف دیگر، است.

به طور کلی می توان گفت که هورمون های مختلف با هماهنگ ساختن آثار خود بین یکدیگر، کلیه اعمال حیاتی بدن جاندار را کنترل می کنند و احتمالا این کنترل بلافاصله پس از لقاح تخم، بوسیله اسپرماتوزوئید، شروع می شود. اگر این طور هم نباشد مسلما از ابتدای حیات جنین این کنترل بروز می کند. تاثیر هورمون ها در بدن جاندار را می توان به صورت زیر خلاصه کرد.

• در رشد بدن دخالت داشته و تا حد زیادی شکل خارجی و داخلی اعضاء بدن توسط اثر آنها صورت می گیرد.
• عمل هر یک از اعضاء تحت تاثیر هورمون ها صورت گرفته و خواه مستقیم و یا غیر مستقیم به وسیله سلسله اعصاب نباتی کنترل می شود. به این طریق در متابولیسم عمومی بدن (متابولیسم باز آل) و در متابولیسم خاص موادی که بدن از آنها تشکیل یافته است (آب، املاح، گلوسیدها، لیپیدها، پروتیدها و غیره) دخالت می کند. می دانیم که این متابولیسم برای ادامه زندگی بافت ها و ایجاد تعادل بدن لازم است.
• علاوه بر این، هورمون های سلسله حیوانی حیات ارتباطی را نیز کنترل می کنند (خصوصا در استخوان بندی، عضلات، اعصاب) و بدین ترتیب در تشکیل یافتن استخوان های بدن (به وسیله تیروکسین، پاراتیرین و هورمونهای تناسلی)، در تغذیه بافت های عضلانی (تیروکسین، کورتین، تستوسترون) و تغذیه ماده عصبی مستقیما تاثیر دارند. چنانکه هیچ بافتی (پوست، گوشت، استخوان، خون و…) و هیچ عضوی (قلب و عروق، دستگاه گوارش و غیره) نیست که از تاثیر هورمون ها خارج باشد.
• بالاخره تاثیر هورمون ها در روان و روان شناسی کاملاً محسوس است. قسمت اعظم غرایز، تاثرات، هیجانات، صفات و مزاج ها بواسطه تاثیر هورمون ها بروز می کند.

به عقیده فیسنژه در دوران حیات هر جاندار، غدد مترشح داخلی به وسیله هورمونهای خود اعمال سه دستگاه بدن را کنترل می کنند که این سه دستگاه عبارت از دستگاه عضوی، دستگاه حیوانی و دستگاه نفسانی هستند.

غدد مترشح داخلی تشکیلات پیچیده ای دارند و عملکرد آنها تحت تاثیر عوامل گوناگونی، ممکن است تحریک شده یا متوقف گردد؛ بنابراین تعادل این دستگاه به آسانی بر هم می خورد، در صورتی که بهم خوردن این تعادل جزوی و کم باشد، اختلال چندانی در بدن بوجود نخواهد آمد، ولی اگر این اختلال بیشتر باشد در عمل اعضاء بدن بروز زیادی داشته و عوارضی در دستگاه های مختلف بدن پیدا خواهد شد.

با توجه به مقدمه بالا معلوم می شود، گرمی و سردی وتری و خشکی مزاج اساسی ترین حقیقت علمی را در بر دارد، زیرا از دستگاه عصبی-غددی و غلبه عمل غدد مترشح داخلی سر چشمه می گیرد.

مزاج گرم یا مزاج سرد

اساس فعالیت های حیاتی هر موجود زنده ای، بر تغییرات ترکیبات شیمیایی پروتوپلاسم استوار است. بیشتر فعل و انفعالاتی که برای انجام این امر در داخل سلول ها صورت می گیرد، اگزوترمیک بوده و با تولید حرارت توام است. پس هر قدر فعالیت حیاتی یک فرد بیشتر باشد، تولید حرارت در بدنش بیشتر و هر قدر فعالیت کمتر باشد، میزان حرارتی که تولید می کند کمتر خواهد بود.

در مورد حرارت بدن جاندار، باید به دو عامل توجه داشت.

1. مقدار حرارتی که بدن تولید می کند و آن را بر حسب کالری اندازه گیری می کنند.
2. شدت حرارت که به درجه حرارت معروف می باشد.

در انسان و حیوانات خون گرم، درجه حرارت بدن ثابت بوده و تغییرات حرارت خارجی، تاثیری در درجه حرارت بدن آنها ندارد، هر گاه درجه حرارت محیط بالا یا پائین رود، عوامل تنظیم کننده ای که در بدن این جانداران وجود دارد، دمای بدن را در حالت ثابت نگاه می دارد. با این حال به طوری که خواهیم دید، درجه حرارت بدن حیوانات خون گرم در شرایط گوناگون کاملاً ثابت نمانده و تحت تاثیر بعضی عوامل گرم یا سرد کننده قدری بالا و پایین می شود.

تاثیر ترشح غدد بر طبع

غدد مترشح داخلی در تولید حرارت کلی بدن و افزایش و کاهش درجه حرارت مرکزی دخالت دارند، این دخالت یا بصورت مستقیم و تحت تاثیر بعضی هورمون ها، بر مراکز عصبی تنظیم کننده حرارت بدن اثر می گذارند و یا بطور غیر مستقیم، از راه دخالت در متابولیسم های مختلف و انقباضات عضلانی انجام می گیرد.

از نتایج تحقیقات دانشمندان چنین بر می آید که فعالیت بعضی از غدد مترشح داخلی، خصوصا تیروئید، هیپوفیز و سورنال، باعث شدت احتراق مواد غذایی و به عبارت دیگر سرعت اکسیداسیونهای سلولی و در نتیجه افزایش حرارت کلی بدن شده و به این ترتیب درجه حرارت بدن بالا می رود. عکس این عمل نیز باعث کندی سوخت و ساز و کاهش تولید حرارت و در نتیجه کاهش درجه حرارت بدن می شود.

طبق نوشته های سزاری، اعمال مختلف غدد مترشح داخلی تحت تاثیر عوامل گوناگون غالبا تحریک و یا متوقف می گردد. از اینجا می توان پی برد که اختلال تولید حرارت و افزایش یا کاهش درجه حرارت بدن در بین افراد بشر تا چه اندازه زیاد است، از طرف دیگر این اختلال تولید حرارت (افزایش و کاهش درجه حرارت) ایجاد اختلالات گوناگون در اعضاء بدن نموده و می تواند انواع بیماریها را بوجود آورد.

پزشک برای تشخیص دقیق این اختلالات باید قبل از هر چیز، میزان حداقل حرارت تولیدی هر فرد را که نمودار کاملی از فعالیت حیاتی و شخصیت فردی خاص اوست و به نام متابولیسم باز آل معروف می باشد بدست آورد.

متابولیسم بازآل چیست؟

متابولیسم بازال مربوط به کار غده تیروئید است حال اگر فرد، متابولیسم بازال بالاتر از حد طبیعی داشته باشد آن را گرم مزاج و اگر متابولیسم بازال پایین داشته باشد، سرد مزاج و حد وسط آن را مزاج معتدل گویند. هر غذا یا دارو یا هر واکنشی که باعث بالارفتن کار غده تیروئید شود آن را گرم و اگر باعث کاهش فعالیت غده تیروئید شود، آن را سرد می کند.

متابولیسم بازآل و انواع مزاج ها

متابولیسم بازآل جزء مشخصات اصلی هر فرد بوده که نقش اصلی را در تعریف انواع مزاج های افراد ایفا می کند و مقدار آن در اشخاص مختلف کمی فرق می کند، به طوری که اگر متابولیسم باز آل صد شخص سالم و طبیعی را اندازه گیری نماییم، خواهیم دید که در حدود ده درصد با یکدیگر اختلاف دارند. بالا بودن آن دلیل بر افزایش و پائین بودن آن علامت کاهش سوخت و ساز بدن می باشد.

علت اختلاف متابولیسم باز آل در اشخاص، فعالیت غده تیروئید، هیپوفیز و سورنال آنها است که اندکی کمتر یا بیشتر از میزان طبیعی کار می کند. بطوری که می دانیم، بندرت کسانی یافت می شوند که کلیه غدد مترشح داخلی آنها هماهنگ و متعادل با یکدیگر کار کنند.

غلبه مزاج و غلبه غدد

معمولا در هر فرد غلبه عمل و فعالیت یک یا چند غده مشاهده می شود؛ اما تا وقتی که این غلبه عمل، جزئی و ناچیز باشد، نتیجه اش همان اختلاف ده درصد متابولیسم باز آل در اشخاص بوده و اختلالی در اعضاء و دستگاه های بدن پیدا نمی شود. اگر این اختلاف بیشتر و غلبه عمل بعضی از غدد شدیدتر شود، اختلالاتی کم و بیش شدید عارض می گردد.

کسانی که غدد فوق الذکر و خصوصا غده تیروئید در آنها زیادتر از عادی کار کند، متابولیسم بازآلشان زیادتر از حد طبیعی و اشخاصی که این غدد و خصوصا غده تیروئید در آنها کمتر از میزان عادی فعالیت نماید متابولیسم باز آلشان کمتر از حد طبیعی خواهد بود.

چون متابولیسم باز آل نماینده شدت سوخت و ساز بدن، (شدت اکسیداسیون های سلولی) است، بنابراین کسانی که متابولیسم باز آل در آنها زیادتر از میزان طبیعی است، بدن آنها در واحد زمان حرارت بیشتری تولید کرده و در نتیجه درجه حرارت بدن آنها اندکی بیش از سایر اشخاص خواهد بود.

گرمی مزاج و هیپرتیروئیدیسم

در هیپرتیروئیدیسم شدید دیده شده است که درجه حرارت بدن به ۳۸ و گاهی به ۳۹ درجه سانتیگراد و حتی بیشتر هم می رسد، بدون این که تب عفونی در کار باشد. اگر دست به بدن این قبیل اشخاص بزنیم، گرمای زیادی از اندازه طبیعی احسانی خواهیم کرد.

مثلا اگر بدن کودک خردسالی را لمس نمائیم، بطور محسوسی گرمتر بودن او را نسبت به اشخاص بزرگسال و خصوصا کسانی که در سن کهولت و پیری هستند احساس می کنیم، زیرا متابولیسم باز آل در کودکان بیشتر است. همچنین به نسبتی که سن بالا می رود متابولیسم بازآل کم می شود.

سردی مزاج و نارسایی تیروئید یا هیپوفیز

در کسانی که نارسایی تیروئید یا نارسایی هیپوفیز یا سورنال دارند، شدت سوخت و ساز بدن آنها کمتر و سرعت اکسیداسیون های سلولی آنها آرام تر بوده، متابولیسم بازآلشان نیز کمتر از عادی است. به این جهت اگر بدن این قبیل اشخاص را لمس کنیم، احساس سردی خواهیم کرد. از آنچه ذکر شده، بطور اجمال آثار حیاتی حرارت در بدن انسان و لزوم شناسایی حداقل حرارت تولید شده که به نام متابولیسم باز آل موسوم است، معلوم گردید.

تطابق طب سنتی و طب مدرن

اکنون حساسیت پزشکان قدیم را در اهمیت دادن به حرارت، در اعمال حیاتی بدن را به خوبی متوجه می شویم. مخصوصا به اینکه آنها به مفهوم متابولیسم بازآل با نام گرمی و سردی مزاج (انواع مزاج) کاملاً پی برده بودند و کسانی که متابولیسم بازآل در آنان بیش از حد طبیعی بوده، صاحب مزاج گرم و کسانی را که متابولیسم بازآل آنان کمتر از میزان عادی بوده، دارای مزاج سرد و افرادی که متابولیسم بازآلشان در حد متوسط بود، معتدل المزاج می نامیدند.

علائمی که قدما برای مزاج های گرم و سرد و در کل انواع مزاج ها ذکر کرده بودند و به تفصیل هر چه تمام در کتب طب قدیم دیده می شود، کاملاً با علائمی که امروزه در کتاب ها برای شدت و ضعف عمل غده تیروئید، هیپوفیز، سورنال و بیضه ذکر شده و شدت عمل همه این غدد باعث افزایش و ضعف عمل آنها سبب کاهش متابولیسم بازآل می شود، مطابقت دارد.

بیماری های سوء مزاج

بیماری های زیادی در طب سنتی نسبت به انواع مزاج ها مطرح شده است. تمامی علامت های پرکاری تیروئید در بیماری میکسدم به صورت بارز وجود دارد که تشخیص آن فوق‌العاده آسان است. متأسفانه اشکال ناقص کم کاری های خفیف تیروئید به سادگی قابل تشخیص نیستند. تشخیص این کم کاری ها با دقت نظر کافی و از عهده طبیب حاذق بر می آید. در مورد گواتر برون چشمی یا بیماری بازد و که در اثر پرکاری تیروئید بروز می کند نیز همین مورد صادق است.

آمار مبتلایان به بیماری کم کاری خفیف در مقایسه با میکسدم و بیماری بازدو خیلی زیاد است؛ مثلا در یک شهر دویست هزار نفری، در برابر ده ها مورد میکسدم، مسلما ده ها هزار نفر مبتلا به کم کاری خفیف تیروئید وجود دارد که معمولا تشخیص داده نشده و گاهی به حساب بیماری های دیگر گذاشته می شود.

هنوز علم غدد، چون بسیاری از علوم به کمال خود نرسیده است. تشخیص یک روماتیسم مزمن که متناوبا بیمار را آزار می دهد و منحصرا از کم کاری خفیف تیروئید است، فقط توسط آزمایش های دقیق و دقت نظر یک پزشک حاذق امکان پذیر است.

سخن آخر

این کتاب در از کتاب های «طب سنتی اثر دکتر جواد کرمعلی» و «درمان بیماری ها با طب سنتی اثر دکتر مسعود بلاغت نیا» برگرفته شده است.