فشارخون بالا یا هایپرتنشن به حالتی اطلاق می‌شود که فشارخون به طرز خطرناکی بالا بوده و احتمال صدمه مثل خونریزی مغزی و انواع بیماری‌ها مانند بیماری قلبی وجود دارد. فشارخون شاید از جمله بیماری‌هایی باشد که ابتلا به آن آسان ولی رهایی از آن بسیار سخت و تقریباً غیر ممکن است. در این مطلبی مروری بر فشار خون بالا و راه‌های پیشگیری و درمان آن خواهیم داشت.
فشار خون بالا چیست؟
فشار خون درواقع همان فشاری است که خون با هر ضربان قلب به دیواره عروق وارد می‌کند. پس قاعدتاً هرچه عروق باریک‌تر باشند، خون برای عبور کردن از آن‌ها باید فشار بیشتری وارد کند. به عبارتی تنگ شدن عروق، فشارخون را بالا می‌برد.
متأسفانه هایپرتنشن این روزها بسیار شایع شده و مطابق منابع جدید علمی، تقریباً نیمی از افراد جامعه فشارخون بالایی دارند. از آنجایی که بالا رفتن فشارخون اغلب طی چندین سال رخ می‌دهد، فرد هیچ علائمی احساس نمی‌کند اما هایپرتنشن حتی در صورتی که هیچ علائمی نداشته باشد باز هم بسیار خطرناک بوده و احتمال آسیب مغزی، قلبی، کلیوی و چشمی وجود دارد.
علائم فشار خون بالا چیست؟
از آنجایی که فشارخون در بیشتر موارد به تدریج بالا می‌رود، گاه ممکن است سال‌ها طول بکشد تا علائم بروز کنند. به همین دلیل وقتی که به فرد گفته می‌شود فشارخونش بالاست، شوکه می‌شود. برخی از این علائم به شرح زیر است.
- سردرد
- تنگی نفس
- خون‌دماغ شدن
- گرگرفتگی
- سرگیجه
- درد قفسه سینه
- اختلالات دیداری
- خون‌ادراری
بهترین راه برای اینکه بدانید مبتلا به فشار خون بالا هستید یا خیر، گرفتن فشارخون دوره‌ای است. در مطب بیشتر پزشکان فشارسنج وجود دارد و ممکن است در هر ملاقات پزشک فشارخون شما را اندازه‌گیری کند. در صورتی که سابقه خانوادگی بیماری قلبی دارید، به پزشکتان اطلاع دهید. این نکته را به یاد داشته باشید که فشارخون بالا قابل کنترل بوده و با پایش منظم فشارخون و کنترل آن، می‌توان از بسیار از عوارض و آسیب‌های آن جلوگیری کرد.
چه چیزی باعث بالا رفتن فشار خون می‌شود؟
عوامل زیادی در سبک زندگی و برنامه غذایی افراد باعث افزایش فشارخون می‌شوند. در کل دو نوع فشارخون داریم که هرکدام دلایل خاص خود را دارند.
فشارخون اولیه
فشارخون اولیه به حالتی گفته می‌شود که بدون هیچ دلیل روشنی فشارخون با بالا رفتن سن، افزایش می‌یابد. هنوز دلیل اصلی این فشارخون نامشخص است اما متخصصین حدس می‌زنند که چندین عاملی که در زیر آورده شده‌اند می‌توانند در ابتلا به این بیماری دخیل باشند.
- ژنتیک: فشارخون در برخی از افراد به دلیل مشکلات ژنتیکی رخ داده و تا حدودی از والدین به فرزندان به ارث می‌رسد.
- تغییرات فیزیکی: هرگونه تغییراتی در کارکرد طبیعی ارگان‌های بدن، باعث بروز مشکلاتی در قسمت‌های دیگر نیز می‌شود. به‌عنوان مثال، با افزایش سن، کارکرد طبیعی کلیه کاهش یافته و میزان نمک و مایعات بدن بالا می‌رود که متعاقباً باعث افزایش فشارخون و بیماری‌های قلبی می‌شود.
- شرایط محیطی: تغذیه نادرست، فعالیت ناکافی و ورزش نکردن باعث اضافه‌وزن و چاقی می‌شوند که خود احتمال ابتلا به هایپرتنشن را افزایش می‌دهد.
فشار خون ثانویه
فشار خون ثانویه نسبت به اولیه در مدت زمان کوتاه‌تری اتفاق افتاده و تغییرات سطح فشارخون در نوع ثانویه شدیدتر از نوع اولیه است. بعضی از مشکلاتی که باعث فشارخون ثانویه می‌شوند عبارت‌اند از چند مورد زیر هستند.
- بیماری‌های کلیوی
- آپنه انسدادی حین خواب
- مشکلات قلبی مادرزادی
- اختلالات تیروئیدی
- عوارض جانبی برخی داروها
- مصرف داروهای غیرقانونی
- مصرف طولانی مدت یا بیش از اندازه الکل
- مشکلات غدد فوق کلیوی
- تومورهای آندوکرینی
تشخیص فشار خون بالا
تشخیص اینکه فشارخون شما بالاست، بسیار ساده بوده و در طی یکی دو دقیقه صورت می‌گیرد. در صورتی که فشارخونتان بالا باشد، نمی‌توان همان لحظه با قاطعیت گفت که شما مبتلا به بیماری فشار خون بالا هستید، بلکه باید طی چند روز آینده فشارخون چندین بار دیگر اندازه‌گیری شود تا از بالا بودن آن اطمینان یابید.
تکرار فشار سنجی به این دلیل است که شرایط محیطی، استرس، خستگی و غذایی که می‌خورید روی فشارخون شما تأثیر می‌گذارد. از طرفی هم فشارخون در ساعات مختلف شبانه‌روز متغیر است. در صورتی که باز هم فشارخونتان بالا باشد، پزشک ممکن است برای رد بیماری‌های دیگر آزمایشات دیگری هم انجام دهد. برخی از این آزمایشات شامل این موارد است.
- تست ادرار
- چربی خون
- نوار قلب
- سونوگرافی قلب و کلیه‌ها
اعداد فشار خون نشانه چیست؟
اگر دقت کرده باشید در زمان اندازه‌گیری فشارخون، دو عدد برای مثال ۱۱۰ روی ۷۵ خوانده می‌شود. عدد اول نشان دهنده فشار سیستولی است که مقدار آن بیشتر بوده و نشان دهنده‌ی فشاری است که خون حین ضربان قلب به دیواره‌ی شریان‌ها وارد می‌کند. فشار دیاستولیک هم مربوط به عدد دومی بوده که میزان آن کمتر است و نشان دهنده‌ی میزان فشاری است که خون در زمان استراحت قلب به جدار شریان‌ها وارد می‌کند.
فشار خون بالا و انواع آن در بزرگسالان
فشار خون در بزرگسالان بر اساس مقدار یا همان شدت در دسته های مختلفی قرار می گیرد. میزان فشارخون برای بزرگسالان به پنج دسته تقسیم می‌شود:
- فشار خون نرمال: فشارخون سالم به فشارخونی اطلاق می‌شود که در حدود ۸۰ تا ۱۲۰ میلی‌متر جیوه یا کمی پایین‌تر باشد.
- فشار خون افزایش‌یافته: فشارخونی که در آن فشار سیستولی بین ۱۲۰ الی ۱۲۹ میلی‌متر جیوه و فشار دیاستولی ۸۰ میلی‌متر جیوه باشد. برای درمان این نوع فشارخون، معمولاً دارویی لازم نیست و تنها رعایت رژیم کم‌نمک کافی است.
- فشار خون درجه یک: در این نوع از فشار خون بالا فشار سیستولی مابین ۱۳۰ الی ۱۳۹ و فشار دیاستولی ۸۰ تا ۸۹ است.
- فشار خون درجه دو: در فشار خون بالای درجه دو فشار سیستولی بیش از ۱۴۰ و فشار دیاستولی بیش از ۹۰ است.
- فشار خون حاد: در این نوع فشار سیستولی بیش از ۱۸۰ فشار و دیاستولی بیش از ۱۲۰ است. در این مرحله احتمال بروز علائمی مثل تنگی نفس و مشکلات بینایی بسیار زیاد است که باید سریعاً اقدامات درمانی لازم در بیمارستان صورت گیرد.
درمان هایپرتنشن و فشار خون بالا
درمان‌ها و روش‌های زیادی برای فشار خون بالا وجود دارد که شامل داروهای شیمیایی و داروهای خانگی می‌شوند. درمان فشار خون بالا تا حدود زیادی به نوع و دلیل هایپرتنشن بستگی دارد.
درمان‌های فشار خون اولیه
در این حالت ابتدا سعی می‌شود با تغییر سبک زندگی اعم از رژیم غذایی و ورزش، فشارخون کنترل شود، اما در صورتی که فرد همچنان فشارخون بالا داشته باشد، درمان دارویی هم الزام می‌یابد.
درمان‌های فشار خون ثانویه
برای درمان فشارخون ثانویه، ابتدا باید عامل مولد فشارخون را پیدا و برطرف کرد. مثلاً اگر به تازگی دارویی مصرف می‌کنید که فشارخون شما را بالا می‌برد، پزشک آن را با داروی بی‌خطرتری جایگزین می‌کند؛ اما متأسفانه در مواردی به‌رغم برطرف کردن عامل بالا رفتن فشارخون، باز هم فرد فشارخونش بالا خواهد بود. در این صورت تغییر سبک زندگی و مصرف مرتب داروهای کنترل فشارخون ضروری خواهد بود.
نکته بسیار مهم در کنترل فشارخون این است که ممکن است دارویی که یک سال پیش استفاده می‌کردید دیگر آن تأثیر را نداشته و نتواند فشارخونتان را پایین بیاورد. در نتیجه پزشکان به‌صورت دوره‌ای بیماران را پایش نموده و داروهایشان را تغییر می‌دهند.
داروهای کنترل فشار خون بالا
هریک از داروهایی که در ادامه مشاهده خواهید کرد برای افراد مختلف تأثیرات متفاوتی دارند. معمولاً در ابتدا با آزمون و خطا بهترین دارو یا ترکیبی از داروها برای درمان انتخاب می‌شوند. در ادامه به بعضی از این داروها و دسته‌بندی دارویی آن‌ها اشاره خواهیم کرد:
- داروهای بتا بلوکر: این داروها از سرعت و قدرت ضربان قلب می‌کاهند و باعث می‌شوند قلب با هر ضربان، خون را با فشار کمتری به داخل شریان‌ها پمپ کرده و فشارخون پایین بیاید. از طرفی هم این داروها باعث پایین آمدن سطح هورمون‌هایی می‌شود که فشارخون را بالا می‌برند. داروهایی مثل پروپرانولول، آتنولول و لابتالول جزو بتابلوکر‌ها هستند.
- دیورتیک ها: این‌ها همان داروهایی هستند که آب و نمک اضافه بدن را از طریق ادرار دفع می‌کنند. همان‌طور که میدانید آب و نمک باعث افزایش فشارخون می‌شوند و با دفع آن‌ها از بدن، فشارخون تنظیم می‌شود. چند نمونه از این داروها شامل فوروزماید و اسپیرونولاکتون هستند.
- مهارکننده‌های آنزیم مبدل آنژیوتانسین: در بدن ما هورمونی به نام آنژیوتانسین، باعث تنگ شدن عروق و بالا رفتن فشارخون می‌شود. مهارکننده‌های آنزیم مبدل آنژیوتانسین باعث کاهش سطح این هورمون و شل شدن دیواره‌ی رگ‌ها می‌شوند در نتیجه فشارخون به‌خوبی تنظیم می‌شود. کاپتوپریل و آنالاپریل جزو مهارکننده‌های آنزیم مبدل آنژیوتانسین هستند.
- مهارکننده‌های گیرنده آنژیوتانسین ۲: این داروها به جای توقف تولید آنژیوتانسین، از اتصال آن به گیرنده‌ها و اثر بخشی‌اش پیشگیری می‌کنند. درنتیجه دیواره عروق شل شده و باعث کاهش فشارخون می‌شود.
- بلوک کننده‌های کانال کلسیمی: ماهیچه‌های قلب و عروق، برای انقباض به کلسیم نیاز دارند. این داروها از ورود کلسیم به عضلات قلب و عروق پیشگیری می‌کنند و باعث کاهش قدرت ضربان قلب و شل شدن عروق می‌شوند که درنهایت منجر به کاهش فشارخون می‌شود. داروهای وراپامیل و نفیدیپین جزو این دسته‌اند که زیاد استفاده می‌شوند.
- آگونیست گیرنده‌های آلفا ۲: اعصاب با فرستادن تکانه‌هایی، میزان انقباض عروق را کنترل می‌کنند. این داروها با کاهش این تکانه‌ها باعث شل شدن عضلات دیواره شریان‌ها و پایین آمدن فشارخون می‌شوند.
درمان‌های خانگی برای فشار خون بالا
یکی از بهترین درمان‌ها که هم باعث پیشگیری از فشارخون و هم کنترل آن می‌شود، تغییر و اصلاح سبک زندگی و برنامه غذایی است. در ادامه به نکاتی مهم در خصوص این بهبودها مطرح شده است.
رژیم غذایی سالم برای درمان فشار خون
رژیم غذایی تأثیر بسزایی در کنترل فشارخون و کاهش خطر بیماری‌های قلبی و سکته مغزی دارد. این رژیم باید شامل مواردی مثل سبزیجات، میوه، دانه‌ها و پروتئین‌های با هضم آسان مثل گوشت ماهی باشد. رژیم‌های مبتنی بر گیاه‌خواری گزینه مناسبی خواهند بود. ناگفته نماند که رژیم غذایی دش (DASH) به هدف درمان فشار خون بالا چیده شده است.
فعالیت بدنی و ورزش بیشتر برای درمان فشار خون
یکی از عواملی که احتمال ابتلا به هایپرتنشن را بیشتر می‌کند، چاقی است. با ورزش کردن علاوه بر اینکه اندامی متناسب خواهید داشت، فشارخون بهتر کنترل شده، استرس کاهش‌یافته و تون عضلانی قلب افزایش می‌یابد. سعی کنید در هفته ۱۵۰ دقیقه ورزش کنید؛ یعنی ۵ روز از هفته و هرروز نیم ساعت.
مدیریت و کنترل استرس برای درمان فشار خون
همان‌گونه که اشاره کردیم، یکی از مواردی که باعث کاهش سطح استرس می‌شود، ورزش کردن است. مواردی دیگر از فعالیت‌هایی و مهارت‌هایی که برای کاهش استرس مفید هستند، در ادامه آورده شده‌اند.
- مدیتیشن
- تنفس عمیق
- ماساژ
- شل کردن عضلات
- یوگا و تای چی
- خواب منظم
از دیگر عواملی که باید در حین تغییر سبک نسبت به ترک آن همت گمارید سیگار است. مصرف سیگار و تنباکو، باعث آسیب بافت‌های بدن و سفت شدن دیواره عروق می‌شوند. مصرف الکل هم مانند سیگار، آسیب‌های فراوانی را به دنبال دارد.
بخوریم و نخوریم‌های فشار خون
یکی از راه‌هایی که کمک شایانی به کنترل فشارخون می‌کند و همواره موردتوجه و تأکید پزشکان بوده، رژیم غذایی سالم است. در ادامه به چندین نکته در مورد رژیم صحیح غذایی برای کاهش فشارخون اشاره می‌کنیم.
سبزیجات را جایگزین گوشت کنید
یکی از نکته‌هایی که متأسفانه بسیاری از ما فراموش می‌کنیم، مصرف سبزیجات است. سبزیجات با مقادیر بالای فیبری که دارند، نمی‌گذارند سدیم و اسیدهای چرب اشباع موجود در غذا، در روده جذب شوند و درنتیجه برای سلامتی ما بسیار مفید هستند. از طرفی هم سعی کنید به‌جای مصرف گوشت قرمز، گوشت ماهی یا مرغ مصرف کنید.
سدیم مصرفی خود را کاهش دهید
منبع اصلی سدیم در غذاهای ما نمک است. سعی کنید سر سفره نمکدان نگذارید و میزان نمکی که داخل غذا می‌ریزید را کمتر کنید. تا حد امکان از مصرف غذاهای آماده و کنسروی خودداری کنید زیرا که میزان نمک این محصولات بسیار بالاست. میزان نمک مصرفی روزانه در افراد مبتلا به هایپرتنشن، باید مابین ۱/۵ تا ۲/۳ گرم باشد.
شیرینی کمتر بخورید
تا حد امکان از میزان شیرینی و آبمیوه‌ها مصنوعی که روزانه می‌خورید کم کرده و آن‌ها را با میوه و آبمیوه طبیعی یا شکلات تلخ جایگزین کنید. شکلات تلخ برخلاف شکلات‌های شیرین، قند کمی داشته و برای سلامتی و کاهش فشارخون بسیار مفیدند.
غذاهایی برای درمان فشار خون
از بهترین و سالم ترین مواد غذایی و خوراکی ها برای پیشگیری و درمان فشار خون بالا می توان به موارد زیر اشاره کرد.
- گیاهان دارای برگ سبز به ویژه کرفس و اسفناج
- توت و تمشک
- چغندر قند
- شیر کم چرب و ماست
- جوی دو سر
- موز
- سالامون و ماهی های حاوی امگا ۳
- سیر
- پسته
- روغن زیتون
- انار
فشار خون بالا در دوران بارداری
در بیشتر مواردی که مادر در دوران بارداری فشارش خونش بالاست، معمولاً بچه با سلامت کامل به دنیا می‌آید اما ترجیحاً باید مادر تحت نظارت قرار گیرد. احتمال بروز مشکلاتی مثل اختلالات کلیوی در این مادران بیشتر بوده و احتمال تولد نوزاد نارس یا با وزن پایین بسیار بالاتر است. در صورتی که فشارخون به دلیل حاملگی بالا رفته باشد، با تولد نوزاد دوباره فشارخون متعادل می‌شود اما ممکن است در دروان میان‌سالی یا سالمندی مادر به هایپرتنشن مبتلا شود.
پره اکلامپسی بارداری و فشار خون
در مواردی خانم‌هایی که هایپرتنشن دارند، ممکن است در دوران بارداری مبتلا به پره اکلامپسی شوند. پره اکلامپسی حالتی است که فقط در خانم‌های باردار رخ می‌دهد و علاوه بر بالا رفتن فشارخون، علائم دیگری مثل دفع پروتئین در ادرار، مشکلات کبدی، آب آوردن ریه‌ها و تاری دید نیز ممکن است وجود داشته باشد.
پره اکلامپسی در نهایت تبدیل به اکلامپسی می‌شود که با تشنج همراه است. اکلامپسی یکی از مهم‌ترین دلایل مرگ نوزادان در ایالت متحده است که با کنترل آن می‌توان از وزن پایین نوزاد و تولد زود هنگام پیشگیری کرد. تنها درمان قطعی اکلمپسی و فشارخون حاملگی، تولد نوزاد است و ممکن است برای پیشگیری از تشنج، سولفات منیزیم تجویز شود و مادر به‌طور دقیق تحت نظر پزشک باشد.
تأثیرات فشار خون بالای مادر روی نوزاد
از آنجایی که فشارخون یک بیماری خاموش است تا زمانی که به سطح خطرناکی نرسد ممکن است غیرقابل تشخیص باشد. برخی از عوارض فشارخون بالا به شرح زیر هستند.
آسیب به شریان‌های نوزاد
در حالت عادی، شریان‌ها حالت ارتجاعی داشته و می‌توانند برای تنظیم فشارخون تا حدود زیادی گشاد شوند. درصورتی‌که فشارخون برای یک مدت طولانی بالا باشد، باعث سفت شدن و رسوب بیشتر چربی در جدار عروق می‌شود. در ادامه این تنگی باعث کاهش جریان خون شده و افزایش فشار می‌شود و در آینده‌ای نه‌چندان دور، منجر به انواع بیماری‌های قلبی می‌گردد.
آسیب به قلب و عروق نوزاد
در صورتی که شریان‌ها تنگ شوند، قلب برای عبور خون از آن‌ها باید محکم‌تر بتپد که این خود در درازمدت باعث آسیب شدید قلبی می‌شود. در مواردی هم این تنگی شریان‌ها باعث بزرگ شدن قلب می‌شود. بزرگ شدن قلب زمینه‌ای برای بروز بیماری‌های دیگر از جمله موارد زیر است.
- نارسایی قلبی
- آریتمی (به هم خوردن نظم ضربان‌های قلب)
- مرگ ناگهانی
- سکته قلبی
آسیب به مغز نوزاد
مغز برای اینکه عملکرد خودش را به بهترین شیوه انجام دهد، به اکسیژن و خون کافی نیاز دارد. در صورتی که عروق تنگ شوند، خون و اکسیژن کمتری به مغز برسد در نتیجه باید انتظار عوارض زیر را داشت.
- انسداد موقت جریان خون مغزی، حمله گذرای ایسکمیک نام دارد.
- در صورتی که بیش از ۷ دقیقه خون به مغز نرسد، سلول‌های مغزی آسیب می‌بینند که به آن سکته مغزی گفته می‌شود.
در مواردی هم فشارخون بالا باعث اختلال در یادگیری، یادآوری، تکلم و استدلال می‌شود. این عوارض با کنترل فشارخون قابل‌پیشگیری هستند اما اگر رخ بدهند، در بیشتر موارد غیرقابل بازگشتند.
راه‌های پیشگیری از فشار خون بالا
شاید آسان‌تر از درمان البته اگر درمانی وجود داشته باشد، پیشگیری از فشار خون بالا باشد. در ادامه به نکاتی در خصوص پیشگیری از بالا رفتن فشارخون اشاره می‌کنیم.
غذاهای سالم بخورید
اگر به فکر سلامتی‌تان هستید، اولین موردی که باید به آن توجه ویژه داشته باشید تغذیه است. سعی کنید تعداد وعده‌های غذایی سالم را کم‌کم در رژیمتان بیشتر کنید. یکی از موارد بسیار مفید برای سلامتی ما میوه‌ها هستند. سعی کنید مصرف میوه‌تان را بالا ببرید چرا که میوه‌ها نه تنها چربی ندارند بلکه از جذب چربی‌ها هم جلوگیری می‌کنند.
حجم غذای مصرفی را کم کنید
بهتر است حجم زیادی از غذایی که می‌خورید شامل سبزیجات باشد. به عنوان مثال به جای خوردن یک تکه بزرگ گوشت به همراه کمی سالاد، حجم زیادی سالاد را همراه با چند تکه کوچک گوشت میل کنید.
کمتر شکر و مواد قندی مصرف کنید
شیرینی‌ها، نوشابه و انواع آبمیوه‌های غیرطبیعی اغلب مقدار خیلی زیادی شکر دارند. بعضی از غذاها و فرآورده‌های کنسروی هم سرشار از شکر هستند پس بهتر است قبل از مصرف کردن حتماً برچسب مواد تشکیل‌دهنده آن‌ها را بخوانید.
وزن خود را کاهش دهید
قبل از اینکه رژیم گرفتن و ورزش کردن را شروع کنید، از پزشکتان بخواهید وزن ایده آلتان را با توجه به شرایطتان با شما بگوید. در ضمن کاهش وزن نیم تا یک کیلوگرم در هفته کافی ست که برای رسیدن به آن باید روزانه ۵۰۰ کالری از میزان کالری روزانه‌تان کم کنید. البته توجه داشته باشید که جای ورزش نباید خالی بماند. سعی کنید ۵ بار در هفته را مقداری ورزش کنید اگر بار زیاد است، از یک بار در هفته شروع کرده و هر وقت توانستید میزان آن را بیشتر کنید.
فشارخونتان را به‌صورت منظم چک کنید
بهترین راه برای پیشگیری از بروز عوارض هایپرتنشن، گرفتن فشارخون روزانه است. برای اینکه کارتان راحت‌تر باشد، از پرستار یا پزشکتان بخواهید روش صحیح گرفتن فشارخون را به شما آموزش دهند. یک فشارسنج تهیه‌کرده و از یکی از افراد خانواده بخواهید فشارخونتان را اندازه بگیرد. در طی روز ۳ بار فشارتان را اندازه گرفته و داخل کاغذی یادداشت نمایید. با مراجعه به پزشک سابقه فشارتان را به نیز به ایشان یادآوری کنید.
سخن آخر
فشار خون بیماری بسیار محدود کننده‌‌ای است. به عبارتی زندگی روزانه شما را بسیار مختل خواهد کرد. راه‌های زیادی برای درمان فشار خون بالا وجود دارد ولی همیشه پیشگیری بهتر از درمان است. اصلاح سبک زندگی و برنامه غذایی دو گام مهم برای جلوگیری از ابتلا به این بیماری است. این بیماری خود می‌توانند عوارض و ناخوشی‌های زیادی را برای بدن به بار آورد پس شرط عقل است که آن را جدی بگیریم.
