دوران نه ماهه بارداری یکی از سخت‌ترین دوره‌هایی که است که بسیاری از مادران در طول زندگی خود آن را تجربه می‌کنند. بارداری سالم نیاز به مراقبت‌هایی دارد. با این همه عوارض و ناراحتی‌هایی ممکن است ایجاد شود که تا حدودی قابل درمان و پیشگیری هستند. نوزاد نارس که انواع مختلفی هم دارد از جمله این عوارض هستند و به دلیل مشکلاتی که می‌تواند در پی داشته باشد باید به آن توجه داشت. در ادامه به بررسی جامع این معضل می‌پردازیم.
تعریف نوزاد نارس
اول از همه باید بدانیم از نظر علمی چه نوزادی نارس تلقی می‌شود. اگر بخواهیم تعریف خیلی ساده‌ای از این اصطلاح داشته باشیم باید بگوییم که یک دوره کامل از بارداری در حالت عادی تا ۴۰ هفته طول می‌کشد و نوزادانی که قبل از ۳۷ هفتگی به دنیا بیایند، نارس خواهند بود.
انواع نوزاد نارس
البته اگر بخواهیم دقیق‌تر بگوییم، نوزادان نارس به چند دسته تقسیم می‌شوند. البته بیشتر نوزادان نارس در مرحله «نارس به تعویق افتاده» به دنیا می‌آیند.
- نارس به تعویق افتاده: بین هفته‌های ۳۴ تا ۳۶ حاملگی
- نارس متوسط: بین هفته‌های ۳۲ تا ۳۴ حاملگی
- خیلی نارس: پایین‌تر از هفته ۳۲ حاملگی
- شدیداً نارس: کمتر از هفته ۲۵ حاملگی
هفته‌های آخر حاملگی بسیار حیاتی هستند و در واقع مراحل نهایی تکامل اعضای حیاتی بدن از جمله مغز و ریه‌ها در این چند هفته آخر رخ می‌دهد. به همین دلیل نوزادان نارس بعد از به دنیا آمدن، نیازمند مراقبت پزشکی و پرستاری بسیار دقیقی هستند و باید قسمتی از اوایل زندگی خود روی این کره خاکی را، در بیمارستان سپری کنند. متأسفانه در مواردی این نوزادان به صورت کامل بهبود نمی‌یابند و ممکن است تا آخر عمر با مشکلات ذهنی و جسمی دست و پنجه نرم کنند.
امروزه خوشبختانه با پیشرفت علم و تکنولوژی، نوزادان نارس شانس بسیار بیشتری برای زنده ماندن دارند اما مطابق داده‌های مرکز کنترل و پیشگیری بیماری‌ها، همچنان بیشترین مرگ و میر نوزادان مربوط به نوزادان نارس است (منبع). همچنین نارس بودن نوزاد یکی از دلایل اصلی مشکلات عصبی است.
دلایل تولد نوزاد نارس
دلیل اصلی تولد نوزاد نارس غیر قابل تشخیص است اما مواردی هستند که باعث زایمان زودرس مادر می‌شوند که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به چند مورد زیر اشاره کرد.
- دیابت
- بیماری‌های قلبی
- بیماری‌های کلیوی
- فشار خون بالا
بعضی از موارد هم مرتبط با حاملگی هستند که نمونه‌هایی از آن در زیر آمده است.
- تغذیه ضعیف قبل و حین بارداری
- سیگار کشیدن، مصرف دارو‌های ممنوع شده و مصرف الکل در زمان بارداری
- موارد خاصی از عفونت مثل عفونت مجاری ادراری و عفونت غشای آمنیوتیک
- سابقه تولد نوزاد نارس
- مشکلات رحمی
- ضعف گردن رحم و باز شدن زود هنگام آن
- چاقی یا لاغری مادر قبل از حاملگی
- رویداد‌های استرس‌زا مثل مرگ یکی از عزیزان یا خشونت لفظی و فیزیکی
- سابقه چندین بار سقط قبلی
- صدمه فیزیکی و آسیب جسمی
- دو قلو، سه قلو یا چند قلو بودن جنین‌ها
- فاصله کمتر از ۶ ماه با زایمان قبلی
- حاملگی به‌صورت تلقیح آزمایشگاهی
همچنین باید دقت کرد اگر سن خانم کمتر از ۱۷ سال یا بیشتر از ۳۵ سال باشد، احتمال تولد نوزاد نارس هم بیشتر خواهد بود.
علائم و نشانه‌های نوزاد نارس
نوزادان نارس پس از زایمان علائم خاصی دارند که هرچه نوزاد نارس‌تر باشد، این علائم شدید‌تر خواهند بود مثلاً:
- جثه کوچک و نحیف که اندازه سر نسبت به بدن بسیار بزرگ‌تر است
- به دلیل کمبود حجم چربی، مفاصل و استخوان‌ها تیز‌تر و قابل تشخیص هستند
- مو‌های نرم و کمرنگ که بیشتر سطح بدن را پوشانده‌اند. به این مو‌ها «لانِگو» می‌گویند و در نوزادان نارس بسیار بیشتر است
- سرد شدن سریع بدن، خصوصاً در اتاق تحویل به بخش به دلیل کمبود چربی بدن
- تنفس سخت و تلاش برای نفس کشیدن
- نوزاد شل و بدون حرکت است. توانایی مکیدن و قورت داد شیر را ندارد
مشکلات و عوارض بالقوه در نوزاد نارس
هرچه یک نوزاد نارس‌تر باشد، مشکلات حاد‌تر خواهد بود و اهمیت هفته‌های آخر حاملگی بیشتر به چشم می‌آید. بعضی از اختلالات و مشکلات نوزادان نارس بدین صورت هستند:
- ناتوانی در تنفس و تنفس دشوار: به دلیل نارس بودن ریه‌ها و کافی نبودن «سورفاکتانت». سورفاکتانت باعث می‌شود ریه‌ها به طور مؤثری باز و بسته شوند که در غیاب آن تنفس بسیار سخت و دشوار می‌شود. سورفاکتانت در هفته‌های آخر بارداری ترشح می‌شود. مشکلات تنفسی مثل سندرم دیسترس تنفسی یا دیسپلازی برونکوپولموناری در این نوزادان محتمل است. در بعضی مواقع ممکن است نوزاد در حین تنفس، ۱۵ ثانیه نفس نکشد و سپس دوباره به نفس کشیدن ادامه دهد که جای نگرانی نیست اما اگر بیش از ۱۵ ثانیه باشد باید پزشک را در جریان بگذارید.
- وزن پایین
- چربی کم بدن
- ناتوانی در حفظ درجه حرارت بدن
- فعالیت کمتر از حد معمول
- مشکلات حرکتی و عدم هماهنگی اعضا
- ناتوانی در تغذیه
- پوست رنگ پریده و زرد
البته بعضی از اختلالات شدید‌تر هم هستند که حیات نوزاد نارس را تهدید می‌کنند که از اصلی‌ترین آن‌ها باید به موارد زیر اشاره کرد.
- خونریزی مغزی (هموراژی مغزی)
- خونریزی ریه‌ها (هموراژی ریوی)
- پایین بودن قند خون (هایپوگلایسمی)
- عفونت خون (سپسیس)
- عفونت و التهاب ریه‌ها (پنمونی)
- یک منفذ بسته نشده در اصلی‌ترین رگ قلب (پیتنت داکتوس آرتریوزیس یا PDA)
- کم خونی و کمبود گلبول‌های قرمز برای اکسیژن رسانی مؤثر بافت‌ها بدن (آنمی)
- مشکلات تنفسی به دلیل عدم تکامل ریه‌ها (سندرم دیسترس تنفسی یا RDS)
درمان نوزاد نارس
بعضی از این مشکلاتی که در بالا به آن‌ها اشاره شد قابل درمان هستند اما بعضی دیگر به ناتوانی‌ها و بیماری‌های مزمن تبدیل می‌شوند. پزشکان نوزاد نارس را سریعاً بعد از تولد برای تشخیص نارسایی و شدت نارسایی بررسی می‌کنند تا در کوتاه‌ترین فرصت مناسب‌ترین درمان را شروع کنند. همچنین این نوزادان در زمان بستری تحت نظارت مداوم هستند و علائم حیاتی آن‌ها به دقت بررسی می‌شود. از جمله آزمایشاتی که انجام می‌شود می‌توان به این موارد اشاره کرد.
- عکس‌برداری قفسه سینه با اشعه ایکس (X-ray) برای مشاهده سطح تکامل قلب و ریه‌ها
- آزمایشات خون برای مشخص شدن میزان قند، کلسیم و بیلی‌روبین خون
- تجزیه و تحلیل درصد گاز‌های خون مثل گاز اکسیژن
نحوه مراقبت از نوزادان نارس
در غالب موارد پزشکان برای پیشگیری از زایمان زودرس، داروهایی به مادر می‌دهند که زایمان را به تعویق می‌اندازد؛ اما اگر زایمان زودرس اجتناب‌ناپذیر باشد یا شرایط نوزاد به گونه‌ای باشد که نتوان از زایمان پیشگیری کرد، باید انتظار یک زایمان حساس و پر خطر را داشت. چنین زایمان‌هایی باید در بیمارستانی صورت بگیرد که بخش مراقبت‌های ویژه نوزادان (NICU) داشته باشد تا نوزاد پس از تولد سریعاً وارد بخش شده و تحت مداوا و مراقبت ویژه قرار گیرد. در این بخش‌ها اندام‌های حیاتی نوزاد در اولویت مراقبت هستند.
از طرفی هم ممکن است نوزاد داخل دستگاهی به نام «انکوباتور» قرار داده شود تا سردش نشود چراکه پوست نوزادان بسیار نازک بوده و سریعاً حرارت بدن آن‌ها پایین می‌آید. پرستاران به‌صورت مداوم بر بالین نوزادان بوده و درجه حرارت بدن، ضربان قلب، تنفس و میزان اکسیژن خونشان را پایش و یادداشت می‌کنند. نوزاد نارس ممکن است هفته‌ها و ماه‌ها نیازمند مراقبت پزشکی و پرستاری باشد.
از آنجایی که نوزادان نارس قدرت مکیدن پستان مادر یا شیشه شیر را ندارند، مواد تغذیه‌ای حیاتی از طریق سرم وارد عروق آن‌ها می‌شود یا یک لوله نازک را از راه بینی یا دهان وارد معده کرده و شیر مادر یا شیر خشک را از طریق آن وارد معده نوزاد می‌کنند. به محض اینکه نوزاد توانایی مکیدن و قورت دادن شیر را داشته باشد، باید تغذیه از راه دهان شروع شود تا قدرت ماهیچه‌های دهان و فک نوزاد تقویت گردد.
البته به دلیل نارسایی‌های ریوی، اکسیژن به نوزاد داده می‌شود اما این اکسیژن دادن بسته به سطح تکامل ریه‌های نوزاد انواع مختلفی دارد.
- در صورتی که نوزاد اصلاً نتواند نفس بکشد، به «ونتیلاتور» وصل می‌شود. ونتیلاتور دستگاهی است که مطابق الگوی خاصی، با محاسبات دقیق، به نوزاد تنفس می‌دهد.
- در صورتی که نوزاد تنفس داشته باشد، اما ریه‌های وی به صورت کامل و مؤثر باز نشوند، از «فشار مثبت مداوم راه هوایی (PEEP) یا همان پیپ» استفاده می‌شود. پیپ توسط یک دستگاه کوچک‌تر از ونتیلاتور اعمال می‌شود که حالتی مشابه فوت کردن داخل ریه‌های نوزاد داشته و ریه‌ها را باز می‌کند تا نوزاد راحت‌تر نفس بکشد.
- اگر تنفس نوزاد در سطح مطلوبی باشد اما هر از گاهی اکسیژن خون وی پایین بیاید، از «اکسیژن هود» استفاده می‌کنند. هود به معنی کلاه است و در واقع این وسیله، یک نیم دایره شیشه‌ای یا پلاستیکی است که روی سر نوزاد قرار گرفته و به وی اکسیژن می‌دهد.
نوزاد نارس چه زمانی از بیمارستان مرخص می‌شود؟
به‌صورت کلی نوزاد زمانی از بیمارستان ترخیص می‌شود که:
- از سینه مادر یا شیشه شیر تغذیه کند
- بدون هیچ مشکلی نفس بکشد
- وزن و دمای بدن وی متعادل باشد و به‌صورت ناگهانی تغییر نکند
وضعیت نوزادان نارس در آینده
همان‌طور که قبلاً اشاره کردیم، به دلیل مراقبت دقیقی که این نوزادان نیاز دارند، زندگی آن‌ها از NICU شروع می‌شود. در این بخش امکانات لازم اعم از تغذیه، حرارت، مراقبت و درمان برای رشد و تکامل بهتر نوزاد فراهم می‌شود. خوشبختانه امروزه به کمک پیشرفت‌هایی که در عرصه پزشکی و تکنولوژی حاصل شده درصد زنده ماندن نوزادان نارس بیشتر شده. مثلاً در سال ۱۹۹۳ میلادی ۷۰ درصد نوزادان ۲۸ هفته که واقعاً شرایط حاد و حساسی دارند زنده می‌ماندند. این عدد در سال ۲۰۱۲ به ۷۹ درصد رسید.
با این وجود متأسفانه باز هم احتمال مشکلات تکاملی، جسمی یا رفتاری در این نوزادان وجود دارد و حتی شاید بعضی از این مشکلات دائمی باشند. بعضی از مشکلات مزمن و طولانی مدت شایع در نوزادان نارس بدین شرح هستند:
- مشکلات شنوایی: احتمال از دست دادن حس شنوایی یا مشکلات شنوایی در نوزادان نارس بیشتر است. شنوایی تمامی نوزادان بعد از به دنیا آمدن بررسی می‌شود تا در صورت اختلال، سریعاً تشخصی داده شود.
- فلج مغزی: متأسفانه در مواردی به دلیل عفونت یا نرسیدن خون کافی به مغز یا ضربه به سر در زمان بارداری یا پس از به دنیا آمدن، نوزاد دچار فلج مغزی می‌شود.
- نابینایی یا ضعف شدید بینایی: «رتینا» یک لایه از سلول‌های عصبی است که داخل چشم قرار گرفته و با دریافت نور، باعث می‌شود بتوانیم محیط اطراف خود را ببینیم. رتینوپاتی یک بیماری است که در نوزادان نارس محتمل بوده و باعث می‌شود عروق خونی داخل چشم ورم کرده و این لایه رتینا را بپوشانند. رتینوپاتی به مرور پیشرفت کرده و دید نوزاد را مختل می‌کند.
- ناتوانی در یادگیری: این مورد همیشه صادق نیست و نمی‌توان گفت هر نوزاد نارسی هوش پایینی داشته و در یادگیری مطالب ضعیف عمل می‌کند بلکه یک احتمال است که شاید در یک نوزاد نارس ظهور کند. در مواردی مشاهده شده که در دوران مدرسه، کودکانی که نارس به دنیا آمده‌اند، در یادگیری مطالب دچار مشکل شده‌اند.
- ناتوانی‌های جسمی: به دنبال عدم تکامل صحیح بخش‌های مختلفی از بدن در دوران بارداری
- تأخیر در رشد و ضعف در کارکرد اندام‌های حرکتی
- مشکلات دهان و دندان: احتمال بعضی از مشکلات مربوط به دهان و دندان در کودکانی که نارس به دنیا آمده‌اند بیشتر است مثلاً دندان‌ها دیرتر در آمده، رنگ آن‌ها کاملاً سفید نبوده و طرز قرار گیری آن‌ها منظم نیست.
- مشکلات رفتاری و روانی: احتمال ابتلا به اختلالات رفتاری و روانی در نوزادان نارس، بیشتر از سایر نوزادان است.
- بیماری‌های مزمن: از جمله این بیماری‌ها و مشکلات می‌توان به آسم، مشکلات تغذیه‌ای و انواع عفونت اشاره کرد. همچنین «سندرم مرگ ناگهانی نوزاد» در نوزادان نارس بیشتر اتفاق می‌افتد. هیچ دلیل شناخته شده‌ای برای این سندرم وجود ندارد و در آن نوزاد به‌طور ناگهانی فوت می‌کند.
والدین این نوزادان باید دقت داشته باشند که نوزادان نارس نیازمند مراقبت بسیار دقیقی هستند تا از نظر حرکتی و شناختی مثل یادگیری مهارت‌هایی مثل خندیدن، نشستن و راه رفتن به بهترین شیوه تکامل یابند. البته مشکلات گفتاری و رفتاری هم قابل انتظارند که باید به دقت بررسی شده و در صورت نیاز در همان دوران کودکی برطرف شوند.
پیشگیری از تولد نوزادان نارس
یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های پیشگیری از به دنیا آمدن نوزاد نارس، مراقبت‌های قبل از بارداری است. در ادامه چند مورد از این مراقبت‌ها را برای شما لیست کرده‌ایم:
- داشتن رژیم غذایی سالم قبل و حین بارداری: مصرف دانه‌های کامل و نان سبوس‌دار، گوشت‌های کم‌چرب، سبزیجات و میوه‌ها. همچنین پیشنهاد می‌کنیم حتماً قرص فولیک اسید و کلسیم که پزشک برایتان تجویز کرده را مصرف کنید.
- نوشیدن آب به اندازه کافی: مطابق استاندارد‌های تغذیه‌ای باید روزی ۸ لیوان آب بنوشید اما اگر تمرینات ورزشی انجام می‌دهید، این میزان باید بیشتر باشد.
- با مشورت پزشک از اوایل سه ماهه آخر (۶ ماهگی تا ۹ ماهگی)، هرروز یک عدد قرص آسپرین بخورید
- مصرف سیگار، دارو‌های بدون نسخه یا ممنوع شده و الکل را کنار بگذارید. این مواد احتمال آسیب جدی به جنین یا سقط جنین را بسیار بالا می‌برند.
- درمان با پروژسترون در خانم‌هایی که سابقه زایمان زودرس داشته‌اند یا گردن رحم آن‌ها کوتاه است بسیار مؤثر عمل می‌کند.
- سرکلاژ سرویکس: این عمل جراحی در خانم‌هایی انجام می‌شود که طول سرویکس (گردن رحم) آن‌ها کوتاه است و سابقه زایمان زودرس دارند. در این عمل گردن رحم با بخیه‌های قوی بسته می‌شود تا نوزاد داخل رحم بماند و زودتر از موقع متولد نشود. در زمان زایمان این بخیه‌ها برش داده شده و زایمان انجام می‌شود. در مورد محدودیت‌های رابطه جنسی بعد از سرکلاژ سرویکس با پزشک جراح مشورت کنید.
سخن آخر
نوزاد نارس انواع مختلفی دارد و به دلایل زیادی هم می‌تواند رخ دهد. در هر صورت پدیده‌ای ناخوشایند خواهد بود و در شرایطی می‌تواند مشکلات جدی را پیش پای خانواده‌ها قرار دهد. نوزادان نار در آینده نیز می‌توانند با مشکلات و ناراحتی‌هایی در سلامتی خود دست و پنجه نرم کنند. از این رو پدر و مادرها باید تمامی تلاش خود را برای جلوگیری از این عارضه به عمل آورند. برای اطلاعات بیشتر در مورد روش‌های پیشگیری از تولد نوزاد نارس، می‌توانید با پزشک یا ماما خود مشورت کنید.
